8. Стрес без вознемиреност

Своите стресори најдобро можете да ги препознаете кога сте сами и ништо не ви смета. Исклучете го телевизорот, радиото, ЦД плеерот и телефонот и во самотија размислувајте некое време за својот живот. Посебно задржете се на оние нешта поради кои моментално се чувствувате вознемирено.

Кои нешта вие лично ги сметате за стресори во вашиот живот?

Конструктивниот начин за откривање на различните типови на стресори е да се постават истите оние прашања кои ги поставуваат новинарите кога ги составуваат своите извештаи. Тие бараат одговор на пет прашања – кој, што, кога, каде и зошто? Поставете си ги вие себе си овие прашања. На пример, кој е стресорот во вашиот живот, или во кои ситуации тој или таа го зголемуваат вашето ниво на стрес? Една сопруга можеби смета дека има прекрасен маж, но неговиот обичај пред спиење да ја намали температурата во станот за пет степени, кај неа сеуште предизвикува стрес. Одговорот на прашањето: „Кога и каде“ чувствувате најголем стрес може да гласи – наутро кога низ метежот во сообраќајот патувам до работа. Ги препознавте главните извори на стрес во својот живот. Кој е следниот чекор? Всушност постојат, два начина на кои можете да се борите со секој од тие стресори. Првата опција е да го избегнувате или да го отстраните изворот на стрес. Бидејќи ова не е секогаш возможно, а ниту пожелно, втората можност е она што јас го нарекувам „здраво прилагодување“.

Ќе ви ги илустрирам овие две можности со едно хипотетичко сценарио. Да кажеме дека нов сосед се вселува во станот до вашиот. Вие навистина се потрудивте да му посакате добредојде. Сте затропале на неговата врата со насмевка на лицето и чинија полна топли кифли, и љубезно сте му ја понудиле вашата помош при вселувањето. Наместо на вашата љубезност да возврати на ист начин, тој одбил да ги прими вашите кифлички и вашата помош. Неволно ви одговорил: „Значи вие живеете во соседниот стан? Да се држиме подалеку еден од друг и добро ќе се согласуваме“. Изговарајќи го тоа, ви ја затворил вратата.

Кога таа ноќ, како и обично сте легнале на спиење околу полноќ, сте биле прилично вознемирени. Вашето расположение не се подобрило ниту кога во 4 часот наутро ве разбудила рокенрол музика. Тоа бил новиот комшија. Иако ви било се полошо, сте решиле да се воздржете и да го послушате неговиот совет да се „држите подалеку еден од друг“. Кога во следните три утра ве разбудила гласна рок музика во 4 часот сте сфатиле дека имате голем извор на стрес во својот живот. Како на конструктивен начин можете да се изборите со него?

Запомнете, постојат две основни стратегии. Прво, можете да избегате или да го отстраните изворот на стрес или под број два можете да се прилагодите на еден здрав начин. Ако се определите за стратегијата број 1, би можеле да го повикате сопственикот на зградата и да се обидете да го натерате својот сосед да ја промени својата музика. Или можете лично да се соочите со својот комшија. Ако се плашите од одмазда, упте еден начин да го избегнете или да го отстраните изворот на стрес е да се иселите од својот стан. Секоја од овие можности може или не мора да делува – но секоја од нив би повлекла со себе и некои последици кои би можеле да предизвикаат нови стресови.

Ако се определите за можноста – здраво прилагодување, вие реагирате така што изворот на стрес всушност работи за вас. Да кажеме дека сте размислувале за тоа како не е добро што доцна на полноќ одите на спиење (добро размислете). Бидејќи немате никакви обврски, сте одлучиле да легнете во 9 часот навечер. Сте решиле рокенрол музиката во 4 часот наутро да ви послужи како будилник, иако тоа не е вашиот омилен тип на музика. Кога сте се разбудиле, сте отишле во мирниот дел од станот и на мир сте читале некоја духовна литература, сте се молеле и сте размислувале за она што сте го проучувале. Потоа сте направиле некои исклучително корисни физички вежби, сте се истуширале и сте подготвиле добар појадок. Сеуште ви останало доволно време за навреме да стигнете на работа.

Без разлика дали будењето во 4 наутро звучи како стратегија која може да заживее во вашиот живот или не, тоа го илустрира она што сакам да го кажам. До онаа мера до која можете да го прифатите изворот на стрес и да го искористите за на некој начин да работи за вас, вие служите како пример за здраво прилагодување. Здравото прилагодување во голема мера се разликува од игнорирањето на некој извор на стрес. Ако поради гласната рок музика не можете да заспиете вие навистина не можете да го игнорирате стресорот. Дури и ако спиете со прекини додека гласната музика одѕвонува во вашите уши, веројатно ќе станете навистина исфрустрирани поради нарушениот сон.

Забележете дека игнорирањето на стресорот ретко може да се смета за здрава реакција. Сепак, кога ќе се соочите со на изглед премногу силен извор на стрес и особено на друштвено, ментално или духовно ниво, понекогаш би било најдобро да го игнорирате. Ако сте под толкав стрес што не гледате никаква конструктивна можност, игнорирањето на присутниот извор на стрес би можело да ви овозможи да поминете од состојба на вознемиреност во состојба на отпорност. Тогаш ќе можете да размислувате за некои поконструктивни методи на прилагодување. Кога се во прашање физичките стресори како бука, прегласна музика или болка како последица на болест, понекогаш не постои начин за да може да ги игнорирате.

Постојат и некои други нездрави начини за соочување со стресорите. Еден од нив е ескапизам (склоност кон бегање). Тоа значи дека вие можеби во 4 часот наутро би повикале некоја туристичка агенција која работи нон-стоп и без размислување би резервирале карта за следниот авион за Тахити. Додека се сончате на егзотичната плажа, може да ви изгледа дека е добро што сте побегнале од изворот на стресот. Веќе не се слуша зарипнатиот глас на вашиот комшија и вие навистина уживате.

Меѓутоа кога ќе се вратите дома, концертите во 4 часот наутро ќе продолжат со истиот интензитет и вие полека ќе се вратите во реалноста. Отпуштени сте од работа поради неоправдано отсуство, а ви дошла и сметка за кредитните картички со кои сте го платиле патувањето во Тахити. За момент, вашето ниво на стрес е уште поголемо отколку што некогаш било. Бегањето од проблемите навистина не е баш најдобриот начин за реагирање на изворот на стрес. Тоа може да земе поголем данок кога е во прашање вашето здравје отколку што би било случај со првичниот извор на стрес. Кога ќе се соочите со навистина тешки ситуации, лесно е да сметате дека бегањето од проблемите е една стратегија со која може да се купи малку време, но на крај тоа остава разорни последици.

Многумина сметаат дека бегањето од проблемите е проширена верзија на игнорирањето на изворот на стресот. Кога вие во вашиот ум – ментално – го игнорирате изворот на стресот, вие останувате во опкружувањето каде што и понатаму се соочувате со него, но не се обидувате да превземете ништо по тоа прашање. Тој извор на стрес продолжува да влијае на вашиот организам па колку и вие да мислите дека го игнорирате. Кога физички ќе побегнете од средините каде го чувствувате влијанието на тој стрес, вашиот организам може малку да се одмори. Патувањето на Тахити ја илустрира оваа ситуација. Меѓутоа, ако импулсивно сте одлучиле да побегнете, тоа често може многу да ве чини.

Бегањето од проблемите најчесто се јавува само на ментално ниво и претставува проширена верзија на игнорирање на стресот. Личноста останува на подрачјето на делување на стресорот. Тоа може да бидат различни начини на бегање, од гледање на телевизија до земање на алкохол. Овој тип на бегање од проблемите е полош отколку безуспешниот обид да се игнорира изворот на стрес. Бидејќи и понатаму престојувате на подрачјето на делување на стресорот, стресот константно влијае на вашиот организам, а начините на бегање се самите по себе лоши за вашиот ум и тело и уште повеќе го исцрпуваат вашиот и онака ослабен организам.

Да бидам попрецизен, алкохолот го оштетува фронталниот лобус на мозокот во кој се одвива процесот на донесување на одлуки и конструктивни решенија. Гледањето телевизија, дури и оние добри емисии, одзема време од корисните активности како што се физичките вежби кои можат да ви помогнат да го ублажите стресот или да се зацврстете во борбата против него. За физичките вежби повеќе ќе зборуваме подоцна.

Понекогаш е релативно лесно да се избегне или да се отстрани изворот на стрес, но понекогаш тоа е навистина тешко или невозможно. Да го земеме на пример случајот на зависник од никотин. По три неуспешни обиди да ги остави цигарите, Бил сфатил дека секогаш одново започнувал да пуши кога по работа одел на пијалок во барот. Тој сфатил дека консумирањето на алкохол во барот за него е голем извор на стрес. Покрај другото, тоа ја слабеело и неговата одлучност да го остави пушењето. Ако Бил ретко оди во барот, можеби би му било релативно лесно да донесе одлука во потполност да го избегнува тоа лошо опкружување.

Размислете сега за Сју. Таа има проблеми со колешката на работа. Иако таа и Рени имаат иста позиција на работа, очигледно е дека тие меѓусебно не се почитуваат. Ретко се случува, кога и двете присуствуваат на некој состанок, да не прават инсинуации со кои на суптилен начин се обидуваат да се понижат една со друга. Очигледно е дека проблемот кој го има Сју е потежок од тој на Бил (проблемот со пушење) затоа што таа не може да го избегне или да го отстрани својот извор на стрес. Може да користи интриги и со тоа да предизвика Рени да добие отказ, но тој процес вообичаено бара многу време и напор –а да не го споменуваме емоционалното трошење. Често единствениот брз начин за отстранување на стресот на работното место е да се даде отказ ( иако понекогаш е можно да се промени смена, да се побара преместување во друг сектор на компанијата и слично).

Кога треба да се одлучи дали да се напушти работата или да се трпи изворот на стрес, многу луѓе ќе ја изберат втората варијанта. Таквиот избор, може да има разорувачки последици по физичкото и емоционалното здравје.

Овие случаи јасно покажуваат дека треба да се избере можноста под број два – здраво прилагодување. Ајде да видиме како можеме да ја зголемиме веројатноста дека ќе  препознаеме и ќе примениме конструктивни решенија.

Правилното планирање и организирање претставуваат клучни елементи на здравото прилагодување, бидејќи импулсивните решенија вообичаено не се делотворни, а не се ниту здрави ни прилагодливи. Правилното планирање значи на самиот почеток, пред самата примена на стратегијата, да се одреди што е потребно за нејзината примена. Ако ви се чини дека таа можност е разумна и возможна тогаш може да поминете на следната фаза на процесот на планирање –  прецизно одредување на оптималната стратегија.

Со правилното планирање и организација исто така може да се избегнат изворите на стрес. Вие веројатно точно можете да кажете кога во животот сте се соочиле со тешки стресни ситуации само поради тоа што не сте планирале правилно. На пример, под стрес сте кога доцните на работа затоа што заборавивте да ја понесете ужината па мора да се вратите.

Како што веќе рековме, во најдобрите начини за соочување со изворите на стрес спаѓаат избегнување или отстранување на истите, или пренасочување на стресорот за тој да работи за вас по пат на здраво прилагодување. Ако ниту еден од овие пристапи не делува во вашиот случај, дали постојат некои конструктивни мерки кои можете да ги превземете за во иднина да одржувате константно ниско ниво на стрес?

За среќа, постојат уште некои мерки кои може да се превземат, а кои може да имаат траен ефект во борбите против стресот. Во најефикасни спаѓаат животните навики кои го намалуваат штетното влијание на стресот, овозможувајќи ни да водиме нормален живот во присуство на изворот на стрес.

Да го погледнеме описот за начинот на живот кој трајно ќе ни го намали стресот. Голем број признати начини за ублажување на стресот може да станат составен дел од нашите секојдневни животни навики кои ќе делуваат благотворно на сите аспекти од нашето битие. Стресот штетно влијае на нас во сите овие аспекти, како што е прикажано во табела 1.

Стратегиите во борбата против стресот мораат да ги опфатат сите четири горенаведени аспекти. Во овој дел на ова поглавје ќе го разгледаме секој од нив поединечно. Првиот меѓу нив е физичкиот аспект.

Физички здравиот стил на живот е исклучително важен во борбата против стресот. Колку што вашето тело подобро функционира, толку ќе можете подобро да се изборите со стресот. Здравото тело ви помага полесно да ги пребродите стресните животни ситуации. Дури и кога сте изложени на стресорите кои сеуште не сте ги отстраниле или не сте им се прилагодиле, подоброто физичко здравје ќе ви помогне и ќе ве заштити од несаканите ефекти кои овие стресори можат да ги имаат по вашето здравје.

Начините на кои можете да го подобрите и одржувате вашето здравје се наведени во табела 2.

Еден од најважните елементи на здравиот начин на живот е правилната исхрана. Во својата книга Закони на здравјето и лекувањето опширно зборувам за оптималниот начин на исхрана и хранливите состојки.

Накратко кажано, тој начин опфаќа девет најзначајни области. Тие се прикажани во табела 3.

Ако ви се чини дека некои од овие совети се тешко прифатливи, ве молам да ги погледнете илјадниците медицински референци во мојата книга Закони на здравјето и лекувањето кои ги поддржуваат горенаведените совети. Ако не водите здрав начин на живот и не сакате ниту да се обидете, должни сте поради самите себе да ги погледнете непобитните докази за позитивните ефекти на горенаведените совети за исхраната. Постои цела низа на силни факти и докази.

Истражувањата покажуваат дека таков режим на исхрана го зголемува нивото на енергија и ја подобрува острината на умот. Подобрената ментална функција и физичката сила најмногу му помагаат на човекот да се избори со животните стресови.

Додатен плус на овој режим на исхрана е тоа што тој помага и во спречување на настанувањето на хронични болести како што се срцевите болести, дијабетесот, високиот крвен притисок и ракот.

Физичката активност е уште еден важен составен дел од здравиот начин на живот кој спречува појава на стрес.

Одамна е познато тоа дека редовните физички вежби спречуваат настанување на срцев и мозочен удар и некои типови на рак. Освен тоа, тие можат да делуваат како заштита од штетни последици на секојдневниот животен стрес на физичкото здравје. Медицинската литература покажува дека редовните физички вежби можат да бидат од исклучително голема помош во одржување на менталното здравје и контролата на стресот.^1,2 Изгледа дека редовните умерени физички вежби допринесуваат за зајакнување на имуниот систем, со што веројатно го спречуваат падот на имуниот систем при стрес.^3,4,5

Интересно е тоа дека физичката активност која вклучува и размислување може да биде исклучително корисна. На пример, некоја напорна работа во дворот или градината или цепење дрва може да се покажат како многу покорисни од прошетка. Меѓу другото, вие можете слободно да размислувате за својот стрес додека шетате. А практичната физичка задача често бара поголема ментална концентрација од прошетката или возење на велосипед, така што постои помала веројатност дека ќе размислувате за својот стрес додека правите вежби за ублажување на стресот.

Една студија која опфатила 135 испитаници покажала дека оние кои редовно вежбале имале поголеми шанси за смирено и опуштено соочување со секојдневните животни стресови отколку испитаниците кои не биле толку физички активни.

Учесниците во оваа студија пополниле еден прашалник кој требало да ги процени секојдневните тешкотии со кои се среќавале во текот на претходните недели – како што се проблеми со автомобилот, доцнење на состаноци или несогласувања со колегите на работа. Пополнувале и еден друг прашалник во кој биле наведени најважните настани во нивниот живот, расположението, физичката активност и севкупната здравствена состојба. Кај испитаниците кои биле под голем стрес, а не биле многу активни- физички, имало за 21% повеќе случаи на загриженост отколку меѓу оние кои почесто вежбале. Физичката активност им помогнала да не размислуваат за своите стресови – давајќи им време да одморат.⁶

Вежбите исто така може да послужат како краткотрајна стратегија во зголемување на способноста на вашиот организам да се избори со стресот. Кога моите пациенти ќе се соочат со голем стрес, јас им советувам во моментот кога ќе почувствуваат притисок да прават аеробик или некои слични вежби. Половина час брзо одење на свеж воздух, трчање или возење велосипед можат да ви „вдахнат нов живот“. Редовните физички вежби се корисни и во случај на состојба на загриженост. Луѓето кои редовно прават физички вежби се помалку депресивни и загрижени.⁷ Оние кои веќе се депресивни или загрижени со физички вежби ќе ја подобрат својата психофизичка состојба исто како и со употреба на лекови, но без несаканите ефекти.⁸

Кога се во прашање физичките симптоми, тие кои изјавиле дека поретко вежбаат имале за 37% повеќе физички симптоми од стресот, од своите колеги кои почесто вежбале. Многу други студии покажале дека ситуацијата всушност била обратна: т.е. дека менталниот стрес негативно влијае на физичкото здравје. Примерите на здравствени проблеми предизвикани од стрес се наведени во претходното поглавје.

Една студија вршена на лабораториски глувци испитувала на кој начин физичката активност влијае на мозокот. Глувците трчале редовно (како вид на вежби) во временски период од осум недели пред да бидат изложени на стрес во траење од 90 минути, по што се споредени со глувци кои не вежбале пред да бидат изложени на стрес. Резултатите од оваа студија се прикажани во табела 4.⁹

На основа на фактите наведени во табела 4, можете да заклучите дека ако редовно вежбате, а бидете изложени на стрес, вашиот мозок ќе биде поподготвен да се избори во дадена ситуација отколку мозокот на личност која не е физички активна.

Ако редовно вежбате, а си го исечете прстот, раната побрзо ќе ви заздрави за разлика од раната на личност која не вежба. Ако ја скршите ногата, коската побрзо ќе ви зарасни. Ако ве нападне некој вирус, вашиот имун систем поуспешно ќе се избори со болеста. Забележете дека ниту една од овие стратегии не вклучува употреба на синтетички лекови.

Постојат јасни докази дека масажата му помага на човекот да се избори со стресот. Механизмите на кои масажата делува на организмот не се сосема јасни. Она што не е потполно јасно е дали таа го отстранува стресот така што благотворно делува на организмот во физичка смисла, поради физички контакт со друга личност која ви посакува добро, или е во прашање комбинација на овие два фактори. Не знаејќи точно дали таа делува воглавно на физичко или социјално ниво, јас по некои свои уверувања ја сместив во физичката категорија.

Во една студија, членовите на семејството ги масирале децата кои боледувале од јувенилен реуматичен артритис. Децата кои пателе од благ до средно тежок облик на оваа болест биле масирани од своите родители во траење од 15 минути дневно во период од 30 дена (додека контролната група одела на третман за опуштање). Нивото на загриженост и хормонот на стрес (кортизол) кај децата се намалил веднаш по масажата. Според изјавите на самите деца, нивните родители, а и проценките на нивниот доктор, во текот на тој период од 30 дена, болката се намалила (и во поглед на зачестенот и во поглед на интензитет). Се зголемиле и активностите кои инаку биле ограничени од болката.

Изгледа дека масажата им помага и на оние лица кои патат од примарни психијатриски пореметувања. Педесет и две хоспитализирани деца и адолесценти кои имале проблеми поврзани за сопствената личност, оделе на 30 минутна масажа на грбот секој ден во период од пет дена. Во споредба со контролната група која гледала релаксирачки содржини на видео- ленти, испитаниците кои оделе на масажа биле помалку депресивни, помалку загрижени, и имале пониско ниво на кортизол во плунката после масажата. Освен тоа, медицинските сестри изјавиле дека испитаниците биле помалку загрижени и поподготвени за соработка во последните денови од ова истражување и дека во периодот од тие пет дена се повеќе спиеле во текот на ноќта.¹¹

И понатаму се чудам како многу пациенти кои се борат со стресот и загриженоста не престанале да внесуваат кофеин. Бидејќи опкружувањето ја прифаќа оваа дрога, на ова прашање вреди постојано да се зборува. Сите треба јасно да ја слушнат пораката – кофеинот директно го подигнува нивото на хормон на стрес. Американското здружение на психијатри (The American Psychiatric Association) вели дека пореметувањата предизвикани од кофеинот кај лицата кои пијат кафе можат да се одликуваат со симптоми на паничен напад кои потсетуваат на примарните ментални пореметувања.¹² Најголемата иронија е можеби во тоа што луѓето всушност можеби користат кофеин за да ги лекуваат последиците на проблемите предизвикани од стрес.

Личноста која се бори со несоница која е последица на стрес, може да смета дека е навистина важно да испие шолја кафе наутро за да се разбуди, но тој ист кофеин може делумно да биде виновен за нејзината непроспиена ноќ. На сите кои внесуваат кофеин им поставувам предизвик две недели да уживаат во животот без кофеин. Многумина кои го пробале тоа се воодушевени од подобриот квалитет на својот живот и сега се уверени дека кофеинот многу повеќе го влошува нивниот проблем со стресот отколку што го решава.

Американското здружение на психијатри исто така ги предупредува љубителите на кафе на можноста за заболување од т.н. „труење со кофеин“. Тоа се случува не долго после консумирање на 2-3 шолји кафе во растојание од неколку минути. Пет или повеќе знаци од овие наведени во табела 5 веројатно ќе се појават во текот на или брзо по внесот на кофеин.

Зависник од кофеин би требало да очекува симптоми на одвикнување како што се главоболка, поспаност, мрзливост и намалена будност. Овие симптоми се исклучително изразени само еден или два дена. Во наредните пет дена, тие вообичаено се намалуваат и на крај исчезнуваат.¹³

Еден од најчестите начини со кој човек самиот се обидува да го ублажи стресот е да оди некаде на пијалок по работа. Се прашувам дали овој обичај станал потполно легитимен заблагодарувајќи им се, како што се чини, на големите напори на индустријата за пијалоци која организирано вложува во тоа консумирањето на алкохол да се прикаже како една здрава навика. Меѓутоа, според неодамна објавеното истражување, ништо не може да биде подалеку од вистината кога е во прашање нашата способност да се избориме со стресот. Алкохолот ја намалува нашата способност да се избориме со стресот и  загриженоста, така што го намалува нивото на три хормони во мозокот кои се потребни за нашиот организам да се избори со стресот на неколку начини. Тие хормони се наведени во табела 6.

Првите два хормони во табелата се корисни затоа што го штитат нашиот организам од загриженост. Студиите изведувани врз животни покажуваат дека консумирањето на големи количини на алкохол може да го намали нивото на значајни хормони како што се серотонин и GABA кои помагаат во контролирање на загриженоста.¹⁴ Истите овие хемиски супстанци заедно со уште еден пренесувач на пораки (невротрансмитер) во мозокот, допамин – кога ги има во големи количини – пружаат чувство на награда и задоволство. Значи, алкохолот не само што може да им пречи на нашите обиди да се избориме со загрженоста, туку може уште повеќе да ни го расипи расположението така што ќе го зголеми ризикот од појава на симптоми на депресија.

Истражувањата правени врз животни покажале дека зголемениот внес на алкохол ја намалува способноста на хипоталамусот да го ослободува главниот хормон кој го активира стресот кој се нарекува кортикотропен хормон (CRH – corticotrophin releasing hormone).¹⁵ Истражувањата правени врз луѓе го поврзуваат ниското ниво на CRH со проблеми со депресија. Овие истражувања се правени во контекст на прилично честата појава на постпородилна депресија, кога жените запаѓаат во депресија по породувањето. Значајното намалување на нивото на CRH по породувањето го зголемува ризикот од депресија кај новите мајки.¹⁶

Многумина можеби, во алкохолот бараат олеснување од некои краткотрајни стресови. Вистината е, всушност дека алкохолот влијае штетно било да е во прашање некој краткотраен или долготраен стрес. Тој може да ја влоши состојбата во случаи на долготраен стрес или загриженост, а кога е во прашање краткотраен стрес тој всушност, ја намалува способноста на организмот за одбегнување на стресот.

А што е со синтетичките лекови? Дали тие воопшто помагаат? Да, нив мораме да ги употребуваме во одредени случаи. Не препорачувам потпирање на синтетичките лекови на подолг временски период, а во текот на своето долгогодишно искуство во оваа професија, открив дека кај повеќето болести, генерално гледано, синтетичките лекови не претставуваат најдобро решение.

Јас исклучително ги почитувам физиолозите и фармаколозите кои ни помагаат да подобро ги разбереме физиолошките процеси во мозокот. Целта на таквите истражувања е во повеќето случаи, развој на нови синтетички лекови за лекување на менталните болести и другите заболувања. Сепак, сметам дека е важно да се пронајде кои уште можности постојат, а кои би влегле во категоријата на неотровни методи за лекување со стил на живот. Серотонинот и мелатонинот претставуваат совршени примери. Не мора да земаме синтетички лекови за да го подигнеме нивото на овие витални хемиски супстанци во мозокот. Изложувањето на сончева светлина го зголемува нивото на серотонин во мозокот.¹⁷ Во книгата Закони за здравјето и лекувањето, цело едно поглавје посветив на прашањето како на природен начин да го зголемиме нивото на мелатонин.¹⁸

Бензодијазепини

Бензодијазепините претставуваат група на лекови која скоро најчесто се користи во лекување на стрес и загриженост. Многу популарни лекови против загриженост спаѓаат токму во оваа група. На таа листа се наоѓаат и Bensedin, Diazepam, Xanax, Klonopin, Valium, Ativan, Paxipam, Librium. Иако овие лекови секако треба да се користат во лекување на одредени сериозни загрижувачки пореметувања, јас ги спомнувам првенствено за да ги одвратам луѓето од земање на тие лекови поради нивните несакани ефекти. Бензодијазепините се поврзуваат со цела низа на ризици. Тие се прикажани во табела 7.

Тоа што постои долга листа на несакани ефекти на бензодијазепините не значи дека тие се полоши од некои други видови на лекови. Бензодијазепините веќе долго се употребуваат, така што стучњаците и пациентите имаа доволно време од прва рака да ги видат нивните несакани ефекти.

Можеби ниту новите лекови со пократка листа на несакани ефекти нема подобро да поминат по 15 или 20 години кога ќе се воочат сите нивни несакани ефекти. Најважното што треба да се истакне е дека секој лек има несакани ефекти.

Јас не ги истакнав овие проблеми со бензодијазепините затоа што тие претставуваат најлесна мета помеѓу лековите кои се користат во лекување на стрес и загриженост. Бензодијазепините, всушност, изгледаат прилично безопасно во споредба со инхибиторите на моноамин оксидаза (ИМАО). Во оваа група на лекови спаѓаат Нардил и Парнат (Parnate) кои се препишуваат во случаи на депресија, панично пореметување и опсесивно-компулсивно пореметување. Бидејќи можат да имаат навистина сериозни несакани ефекти, овие лекови вообичаено се препишуваат кога сите останати лекови се покажале како неделотворни.

Лицата кои земале и лекови од групата ИМАО и Prozac, лек кој го блокира серотонинот, имале фатални реакции. До сериозни интеракции може да дојде и кога овие лекови се земаат заедно со разни лекови кои се купуваат без рецепт и деконгестиви. Листата на останатите несакани ефекти на овие лекови се наоѓа во поглавје 6.

Денес е се попопуларна една нова група на лекови позната под името селективни инхибитори на повторното превземање на серотонинот (SSRI). Нема сомневање дека оваа популарност ја должат делумно на својата ефикасност во голем број на случаи на загриженост, при што не постои опасност од толку голем број на сериозни несакани ефекти како кај другите лекови кои се користат во лекување на загриженост и стрес. Во оваа група на лекови спаѓаат, Prozac, Zoloft, Paxil, Celexa, Luvox. Но, и при употреба на овие лекови се јавуваат одредени проблеми. Може да поминат и четири недели пред да се покаже нивниот целосен ефект. За тоа време, пациентите можат всушност да станат позагрижени отколку што биле. Освен тоа, самите SSRI имаат свои несакани ефекти неповрзани со несаканите ефекти кога се земаат во комбинација со други лекови. Тие се наведени во поглавје 6.

Иако SSRI се прилично ефикасни за некои типови на пореметувања на загриженост, тие се потполно неделотворни или многу малку помагаат кога е во прашање некое друго пореметување. Не пример, кога се во прашање социјалните фобии, SSRI можат да бидат од помош, но болеста вообичаено се враќа ако не се земаат заедно со примена на когнитивно-бихејвиорална терапија.

Многу пред да се појават SSRI, трицикличните антидепресиви (TCA) беа главно средство за лекување на депресија. Освен тоа што и понатаму се користат во лекување на различни депресивни пореметувања, TCA се користат и кај одредени симптоми поврзани со стрес (пр. несоница) како и во случајот на одредени пореметувања на загриженост. TCA имаат и некои несакани ефекти кои се наведени во поглавје 6.

Јас не го наведов секој поединечен лек кој се користи во контекст на загриженоста и останатите дисфункционални пореметувања во однесувањето поврзани за стрес, но се обидов да ви доловам доволно информации за да би го нагласил она што на сите ни е одамна познато, а тоа е дека секој лек има несакани ефекти. Поради тоа избегнувам да им препишувам на пациентите синтетички лекови секогаш кога тоа е возможно. Навистина, во контекст на ова поглавје, можам да кажам дека стилот на живот треба да биде главниот начин на контрола на стресот.

Со ова го завршуваме описот на нашата борба против стресот која го вклучува нашето физичко здравје. Да се сетиме дека е ова прва од оние четири точки во борбата против стресот кои се наведени во табела 1. Сега ќе ја разгледаме и втората точка од таа табела, точката која го вклучува нашето социјално (друштвено) здравје.

Постојат толку многу докази дека нашето „социјално здравје“ е важен фактор во борбата против стресот. Под социјално здравје подразбирам квалитет на нашите друштвени односи со родителите, браќата и сестрите, останатите членови на семејството и пријателите. Ајде да ги разгледаме меѓучовечките односи во нашето детство и во раниот период од животот.

Нема сомневање дека меѓучовечките односи во раниот период од животот влијаат на тоа како излегуваме на крај со стресот како возрасни лица. Една интересна студија работена врз животни покажала дека малите глувци кои во раниот период на животот кратко биле одвоени од својата мајка, месеци подоцна многу лошо реагирале на стрес.¹⁹ Истражувачите од универзитетот во Монтреал (Montreal’s McGill University) откриле дека и спротивната ситуација е точна. Глувците кои добиваат повеќе внимание во физичка смисла (мајчинско лижење и нега) вообичаено се поотпорни кога се соочуваат со изворот на стрес.²⁰

Дали ова истражување со животните може да се примени и на луѓето? Во овој случај, ние дојдовме до некои податоци. Неодамна во Романија е извршен еден таков експеримент на луѓе. Под режимот на Чаушески, зголемувањето на бројот на жители на Романија станал политички приоритет. Една од штетните последици на ваквите строги политички мерки бил огромниот пораст на напуштени деца, од кои малкумина почувствувале вистинска топлина во раниот период од животот. Резултатите на ова истражување се многу слични со резултатите на студии изведувани врз глувци кои не примиле доволно мајчина љубов и внимание. Децата во романските сиропиталишта кои биле лишени од мајчин допир имале големи шанси да имаат покачено ниво на кортизол и полошо да реагираат на стрес.²¹

Блискоста помеѓу мајката и детето е благотворна и за мајката. Изгледа дека тоа е точно барем кога е во прашање доењето. Прелиминарни податоци добиени на основа на истражување на 59 жени укажуваат на тоа дека оние мајки кои ексклузивно ги доеле своите бебиња биле под најмал стрес.

Дури и ако родителите направат некоја грешка во раниот период од животот на своите деца не е сè изгубено. Постојат докази дека позитивните родителски вештини можат да им помогнат на децата во училишна возраст поуспешно да се изборат со стресните животни ситуации. Истражувачите во Рочестер, во државата Њујорк, проучувале група од повеќе од 100 деца помеѓу седум и девет години кои растеле во центарот на големите и бучни градови опкружени со големи стресови.²² Половината од нив потекнувале од семејства чиј годишен приход изнесувал помалку од 15000 долари. Изворите на стрес биле насилство во средината во која децата живееле, семејни проблеми и растурени семејства.

Главниот фактор со помош на кој можело да се предвиди колку успешно детето ќе излезе на крај со стресот била добрата родителска вештина на оние кои се грижеле за нив. Добрите родители вообичаено повеќе учествувале во подигање и воспитување на своите деца во текот на нивниот претшколски и школски период. Биле подоследни во дисциплинирањето на своите деца, самите имале добро ментално здравје и очекувале посветла иднина за своите деца.

Едно од најинтересните откритија до кои дошол тимот од Рочестер било тоа дека добрите родители не секогаш и самите потекнувале од среќни и хармонични домови. Многу добра и охрабрувачка вест е таа дека дури и ако некои лица биле злоупотребувани или занемарени во своето детство, тие можат да ги надминат околностите и да станат одлични родители.

Истражувачите велат дека оние кои повеќе сакаат самите да ги решаваат своите проблеми отколку од другите да побараат совет и утеха можат да се соочат со поголем стрес и поголеми ризици по сопственото здравје. „Нам ни е потребна искрена поддршка од другите луѓе и оние кои тоа не го признаваат ќе потклекнат под товарот на животот“, изјавил Др. Џонатан Шедлер (Schedler), психолог од Харвард, во една статија за стресот.

Вистинската причина за стресот, поврзана за човековата личност може да биде недоверба во луѓето, недоверба која понекогаш води во изолација. Цела низа на настани кои доведуваат до зголемен стрес е прикажана на табела 8.

Како што е прикажано во табелата, недовербата во другите може на крај да доведе до слабеење на имуниот систем. Истражувачите откриле дека имуниот систем слабее особено кај оние лица кои се чувствуваат осамени. Шедлер вели дека емоционалниот став кој го носиме со себе може да го диктира нивото на стрес и болест. „Работата е во тоа дали луѓето во својот живот ги набљудувате како добронамерни или злонамерни т.е. дали делуваат позитивно на вас или предизвикуваат фрустрација“, објаснува тој.²³

Еден од добрите и конструктивните начини на кои можете да го контролирате стресот е да се посветите на некоја благородна работа која им помага на другите. Рамката за оваа тема ни ја дава медицинско истражување за позитивните страни на волонтерската работа. Една студија работена врз пензионери кои волонтирале повеќе од 10 часа неделно покажала дека тие имале изразено чувство на имање цел, што се гледало по нивните подобри резултати на еден специјален тест со назив „Смисла на животот“.²⁴

Помаѓајќи им на другите, човекот се чувствува како да животот има смисла, што е од пресудно значење во совладување на одредени извори на стрес. Една студија извршена врз лекари ни дава интересни и значајни податоци. Имено, оние лекари кои имале најсилно чувство на имање цел и смисла во животот биле најмалку загрижени по прашањето на смртта – а стравот од смртта може да биде голем извор на стрес.²⁵

Се покажало дека помагањето на другите во нивните проблеми, благотворно делува на човековата психа. На пример, во една студија која опфатила пациенти кои не долго пред тоа биле подлегнати на операција на срце, повисоко ниво на учество во друштвениот живот е поврзано со подобра здравствена состојба шест месеци по операција.²⁶ Се поголем број на вакви докази во извештаите на истражувачките тимови јасно укажува на тоа дека учествувањето во она што му е мило на Бога и на луѓето, благотворно и корисно е за човекот и го ослободува од стрес. Добро е познато дека оние кои гледаат на тоа само да ги исполнат своите желби, не грижејќи се притоа за потребите на другите, всушност се лишуваат самите себеси од благотворното дејство на самопожртвуваноста, добрината и љубезноста. Секој од нас треба лично да се вклучи во „акции“ кои му се мили на Бога и се корисни за луѓето околу нас.

Библијата ни пружа уште подлабоко сознание за поврзаноста на човековото здравје со правење добро на другите. Обрнете внимание на цитатот напишан во табела 9.

Имаме ветување дека ако ја отвориме нашата душа за гладните и ја наситиме душата на страдалниците, нашата темнина ќе биде како пладне. Ќе почувствуваме посебен Божји благослов и водство. Кога минуваме низ некоја лична криза, може да изгледа дека се наоѓаме во период на духовна суша – во потполност лишени од духовна и емоционална храна. Дури и во таквите ситуации, Бог ни ветува дека ќе ги задоволи нашите потреби ако им помагаме на другите. Ние во ова ветување гледаме всушност, опис на личност која се наоѓа под стрес и која на крајот наоѓа мир и олеснување помаѓајќи им на другите. Кога човек им помага на другите во нивните потешкотии, мирот и олеснувањето кои притоа ги чувствува претставуваат сосема природна последица, бидејќи Бог тоа го направил за нас.

Божјото ветување „и коските твои ќе се закрепнат“, може да се преведе и како „и коските твои ќе зајакнат“, во Библијата често се користи во изразено воена конотација. На пример, во 4 книга Мојсеева 31,5 Библијата се зборува за „дванаесет илјади луѓе вооружени за војна“. Зборот преведен како „вооружени“ е истиот оној еврејски збор преведен како  „крепи“ во Исија 58 поглавје, овој збор тогаш има конотација на опрема за борба. Со други зборови, Божјото ветување дека ќе ги закрепи нашите коски значи дека нашите коски се опремени за борба, баш како што е војникот спремен за војна. Кога размислуваме за улогата на имуниот систем, овие слики на војна се многу соодветни. Белите крвни клетки се најзначајни клетки од имуниот систем кои се формираат во внатрешноста на нашите коски позната под името коскена срж. Значи ако нечиј имун систем е ослабен, сосема е нормално да се земи примерок од коскената срцевина за да се види во што е проблемот. Нашите најзначајни клетки на имуниот систем зависат од здравата коскена срцевина.

Во коскената срж се формираат и црвените крвни зрнца кои пренесуваат животодавен кислород во сите делови на организмот. Крвните плочки, кои спречуваат човекот да искрвари и да умре кога ќе се повреди, исто така се формираат во коскената срж. Нашите коски очигледно играат важна улога во заштитата на здравјето. Ветувањето дадено во Библијата дека нашите коски ќе бидат зајакнати не е празно ветување. Божјето уверување е дека уште повеќе ќе нè зајакне во борбата со стресот и болестите ако се вклучиме во она што Нему му е мило и е корисно за нашите блиски. Со ова го завршуваме делот за друштвеното здравје и неговата поврзаност со стресот и загриженоста. Третиот аспект на нашата стратегија во борбата против стресот го вклучува и нашето ментално здравје.

Истражувањата укажуваат на тоа дека менталното здравје претставува неопходен дел од нашата борба против стресот. Слушање добра музика може да ни го подобри. Постојат бројни докази дека музиката на единствен начин може да го намали или да го отстрани стресот.

Едно од прашањата кое се поставува кога е во прашање музиката е дали таа по самата своја природа ослободува од стрес или личноста мора да научи како да се опушти слушајќи  музика. Еден од начините на кои можеме да го сфатиме ова прашање е да погледнеме како музиката влијае на малите бебиња. Иако може да се докаже дека фетусот е изложен на звуци во матката, тој веројатно не научил техника на опуштање поврзана со неговата изложеност на музика.

Да испитаме една студија за предвремено родените бебиња и бебињата со многу мала телесна маса во инкубатори за интензивна нега и нивната реакција на музика. Истражувањето опфатило 52 бебиња со стабилна здравствена состојба кои морале да бидат сместени во инкубатори. Половината од нив три пати на ден слушале приспивна музика и музика за деца.  Другата половина не слушала никаква музика. Стручњаците ги набљудувале и двете групи за нивното стресно однесување, телесната маса, апетитот и должината на престој во болницата. Бебињата на кои им е пуштана музика, повеќе добиле во маса, имале подобар апетит и пократко останувале во болница.²⁷

Студиите објавени на универзитетот во Питсбург (University of Pittsburgh)  и уште едно истражување чии резултати се објавени во The Journal of the National Cancer Institute покажале дека смирувачката музика благотворно делува на повеќе начини, како што е прикажано во табела 10.

Иако длабокото дишење често се поврзува со источните стилови на медитација, можете да го  почувствувате благотворното дејство на вежбите за дишење а притоа да не применувате такви медитациски техники.

Објавено е едно истражување во кое на учесниците им е дадена задача која им предизвикува ментален стрес кој од своја страна, го зголемува нивниот крвен притисок. Кога испитаниците ја извршиле таа задача, истражувачите мереле колку време во просек било потребно за нивниот крвен притисок да се врати во нормала, а тоа изнесувало 3,7 минути. Испитаниците тогаш повторно ја извршувале истата задача, по што правеле вежби за длабоко дишење. Овој пат, нивниот крвен притисок се вратил во нормала за 2,7 минути. На третиот тест испитаниците по објавената задача слушале класична музика. Времето кое му било потребно на нивниот крвен притисок за да се врати во нормала изнесувало 2,9 минути. На четвртиот тест по задачата тие слушале звуци од природата (морски бранови, дожд итн). Овој пати биле потребни точно 3 минути.

И длабокото дишење и класичната музика и звуците од природата допринеле за опоравување од неочекуван стресор.

Здравјето на фронталниот лобус на мозокот е исклучително важно во борбата против стресот и депресијата. Сега ќе се позанимаваме со само еден аспект на здравјето на фронталниот лобус. Тој е поврзан за улогата на фронталниот лобус во контролирање на импулсивните акции. Ако откриете дека некои стресови во вашиот живот се последица на агресивниот начин на решавање на стресни ситуации, би требало сериозно да размислите за мојот совет за да го зајакнете вашиот фронтален лобус. Насилството и агресивноста се јавуваат кога човек не успева да се избори со стресорите. Истражувањата укажуваат на тоа дека подобрување на функциите на фронталниот лобус може да биде од пресудно значење за ублажување на склоноста кон насилно и агресивно реагирање на стресорите.

Една од најдобрите илустрации за важноста на функцијата на фронталниот лобус е студија за ветераните од Виетнамската војна кои имале прострелни рани на различни делови на главата.

Резултатите покажувале дека ветераните со повреди на фронталниот лобус секогаш покажуваат поголема склоност кон агресивност и насилство отколку оние со повреди на други делови на главата.²⁸ Значи, здрав фронтален лобус е навистина важен ако сакаме да поседуваме добра самоконтрола. Освен тоа, ќе откриеме дека здравиот фронтален лобус благотворно делува и на многу други начини. Како можеме да го постигнеме тоа? Поглавје 9, ни дава одговор на ова прашање.

Уште еден начин на кој можеме да го контролираме стресот е да не се грижеме за иднината. Загриженоста за иднината е сосема нормална последица ако човек не планира на време. На пример, студентот кој се подготвува за претстоечкиот испит се наоѓа под одредена доза на стрес која може да има позитивно дејство. Овој тип на стрес би требало да го поттикне да учи и да се припреми за испитот. Меѓутоа ако сте се подготвиле за тестот, грижата и стравувањето за испитот само би ви донеле штета.

Всушност грижата ја намалува човековата способност, додека здравиот став кон изворот на стресот – ставот дека стресорот е само предизвик – мотивира. Плашејќи се дека нема доволно знаење, овој студент може да дојде во искушение да каже: „Зошто воопшто да се обидувам? Нема да успеам да го совладам материјалот за испитот“. Конструктивниот став би подразбирал организирање и планирање без загриженост. Овој студент може да каже: „Ми останаа уште три часа вечерва; ајде да видам што уште можам да научам“. И овој пат, Библијата во голема мера може да ни помогне, како што се гледа во табела 11.

Исус овде не зборува против планирањето. Тоа би било во спротивност со една друга Исусова изјава во Лука 14:28 која јасно ја истакнува важноста на планирањето. Оваа библиска изјава е запишана во табела 12.

Исус зборува: „Кога правилно планирате и го спроведувате тој план на дело, не се грижете за утре“. Со други зборови, утрешниот ден ќе го донесе она што сака да го донесе.

Сепак, кога е во прашање нашата илустрација со испитот, би било бесмислено кога студентот кој ништо не учел би рекол: „Јас сум смирен. Не сакам да се грижам за испитот кој ќе го полагам следната недела. Бог ќе ми помогне во тој ден“. Од друга страна, студентот кој внимателно учел не треба да се грижи за тоа дали професорот ќе му даде претежок тест, дека учењето нема да му помогне или да се плаши на испитот.

Да се грижите и да се плашите поради нешта кои не можеме да ги измениме само ни нанесува штета. Никој не може денес да решава проблем кој ќе се појави утре. Меѓутоа, ако проблемот се појави денес и треба да се реши денес, тогаш денес треба да се фатиме во борба со него. Потребно е да се има план, организиција и мотивација. Не треба да се грижиме поради некои проблеми пред да бидеме во прилика да се бориме со нив. Исус нè повикува да направиме сè што денес треба да направиме. Тој во исто време нè советува да престанеме да се грижиме за утре. Таквата грижа секогаш ќе биде голем извор на стрес и ќе делува контрапродуктивно.

Кога човекот не се грижи, тој не само што го совладува стресот, туку и целокупниот негов организам подобро функционира. Како што истакнав во 9 поглавје, за фронталниот лобус, спонтаната регресија на ракот (SRC) може да се поврзе со менталниот став на ослободување од грижи. Во случајот на SRC, личноста која боледува од неизлечлив облик на рак успева да преживее независно од тоа која терапија се применува.

Загриженоста може да предизвика краток спој кај еден од најважните начини за ослободување од стрес – доволно одмор.

На сите нам ни е потребно доволно одмор ако сакаме да имаме добро ментално здравје. Четирите димензии на одмор се претставени во книгата Закони на здравјето и лекувањето²⁹. Две димензии можат да се применат и овде. Прво, одморот претставува процес на обновување кој е неопходен за човекот да се одбрани од стресот и загриженоста. Второ, стресот и загриженоста може да предизвикаат несоница, оневозможувајќи му на човекот да се одмори онолку колку што му е потребно. Стресот и загриженоста се два главни причинители на несоницата.

Др. Џејмс Перл (James Perl) во својата книга „Спијте правилно за пет ноќи“ (Sleep Right in Five Nights) вели дека бесот – една од највообичаените реакции на стрес е последица на несоница во голем број на случаите.³⁰ На овие две нешта, стресот и несоницата, се заснова магичниот круг, како што е прикажано во табела 13.

Еден од начините на кој можете да го победите овој магичен круг на одмор и стрес е своите грижи да ги изнесете пред Бога во духовно размислување и молитва. Кога човек ќе сфати дека може да му ја довери иднината на Бога, тој сфаќа дека можеби тоа била онаа состојка која му недостасувала на неговиот рецепт за решавање на оваа дилема.

Размислувањето за возвишени теми носи повеќекратна корист. Библијата и овој пат ни дава многу корисен совет, како што е прикажано во табела 14.

Светото писмо нè советува да ги насочиме мислите на возвишени атрибути како што се вистината, чесноста, чистотата и љубезноста. Ако сакаме да го совладаме стресот и да направиме тој да работи за нас а не против нас, мораме да ги усмериме своите мисли на возвишени теми. За жал, повеќето од нас се склони да размислуваат за негативни нешта. Лесно е да се заборават многуте добри работи кои сме ги доживеале во минатото или кои сега го доживуваме. Ние сме склони да се концентрираме на неволјите. Мораме да настојуваме да се концентрираме на она што го имаме – а не на она што ни недостига. Да не дозволиме она лошото да го засени она доброто туку како што вели онаа песна, „Да ги изброиме мноштвото наши благослови и да се сетиме на секој од нив“. Таквиот став ќе го зајакне нашиот имун систем и ќе ја зголеми нашата способност за совладување на тешкотиите. Советот кој би требало да им помогне на сите кои сакаат на најдобар можен начин да се изборат со стресот е наведен во табела 15.³¹

Некои семејства формално изразуваат благодарност и слава на Бога за време на оброкот. Тоа е добар почеток, но духот на благодарност е многу повеќе од неколку кратки молитви изговорени секој ден. Да имате дух на благодарност значи секогаш да бидете вистински благодарни за сите добри дарови кои Бог ни ги дава. Кога ќе станеме свесни за тоа колку Божји благослови имаме, нема да бидеме толку загрижени.

„Духот на благодарност и славење на Бога“ треба да се разбуди во сите нас поради мноштвото благослови кои Бог ни ги дава. Постои остра спротивност помеѓу многу корисни нешта кои просечен човек на Запад ги има во животот и недостаток на истите во многу други делови на светот. Во споредба со тоа, изворите на стрес во животот на еден просечен западњак воопшто не се толку сериозни.

Во својот семинар за контрола на стресот јас на учесниците им давам задача која на почетокот им изгледа многу стресна. Нивната задача е да се воздржат од критикување на било што и било кого најмалку две недели. Главните правила се наведени во табела 16.

За среќа, овој семинар трае осум недели затоа што вториот ден буквално сите мораат да почнат од почеток. На некои им се потребни можеби три или дури и четири нови започнувања. Првите неколку дена претставуваат навистина стресен период. Сепак, по две седмици успешно завршена програма, никој до сега сеуште не изјавил дека се кае што учествувал во оваа задача. Учесниците воглавно сметаат дека тоа им било корисно искуство кое им помогнало да го променат погледот кон светот и ги поттикнало да се концентрираат на она што е добро.

Тоа не значи дека никогаш не треба да се упати некоја критика. Оваа вежба е, едноставно осмислена така за да им помогне на луѓето да станат посвесни за својата навика да бараат грешки кај другите. Нејзината цел е да им покаже на учесниците дека со малку напор може да ја контролираат својата склоност кон критикување и дека на тој начин и тие самите и луѓето околу нив можат да почувствуваат голем благослов.

Критиката секако може да биде многу корисна ако се упати како што треба и на еден конструктивен и тактичен начин. Меѓутоа, нашите критики воглавно потекнуваат од негативен став. Што е уште полошо, ние често критикуваме нешто што апсолутно не можеме да го контролираме или на што не можеме да влијаеме. Таквиот критицизам нè уништува и нас и другите. Освен тоа, тој поттикнува негативен став кај луѓето околу нас.

Еден автор ја предочил суштината на овој проблем во еден многу корисен совет, кој е наведен во табела 17.³²

Не можам а да не размислувам за тоа колку овој свет би бил подобар кога сите би го послушале советот наведен во табела 17.

Религиозното размислување претставува уште еден начин за контролирање на стресот. Сметам дека секојдневната молитва и размислување претставуваат наша голема потреба. Молитвата и насоченото размислување претставуваат облик на одмор и обновување кој малку луѓе го ценат онолку колку што би требало. Оваа тема детално се објаснува во 9 поглавје кое говори за фронталниот лобус на мозокот како и во последното поглавје на книгата. Меѓутоа, важноста на оваа тема ни налага со неа да се позанимаваме и овде.

Насоченото размислување и молитва најмногу користат кога му даваат на човекот олеснување од стресните мисли и чувства и можност да пронајдат начин да се изборат со најголемите животни стресори. За да се постигне тоа, моќта на расудувањето на нашиот мозок мора да биде активна во текот на процесот на медитација. Нашите најголеми интелектуални моќи, вклучувајќи ја и моќта за духовно расудување, се сместени во делот на мозокот кој се нарекува фронтален лобус.

Како што е опишано во поглавјето за фронталниот лобус, кога овој дел на мозокот блиску учествува во нашиот процес на размислување, преовладува еден тип на мозочни бранови кој се нарекува бета бран. Ако ги мериме моменталните електрични напони во мозокот по пат на електроенцефалограм (ЕЕГ) и тоа покаже бета бран, тоа би значело дека се одвива процес на расудување и размислување, кои се одликуваат со динамична активност на фронталниот лобус.

Студиите покажуваат дека религиското размислување стимулира активност на бета брановите во фронталниот лобус. Тоа и се очекуваше. Молитвата од библиска перспектива претставува исклучително активен процес. Без разлика дали размислуваме за Божјата добрина, се заблагодаруваме за се за што ни помага на посебен начин или бараме да ја препознаеме неговата волја во некои сложени ситуации, религиозното размислување и молитвата го активираат фронталниот лобус.

За да стекнеме појасна претстава, одликите на религиозното размислување се накратко опишани во табела 18.

Иако религиозното размислување и молитва вклучуваат висок степен на ментална активност, тие покрај тоа делуваат  и на релаксирање на човекот. Мониторот на био-одговор (био-фидбек) може да  покаже колку таквото насочено размислување го опушта целото тело. За оние на кои овој процес не им е познат, био-одговорот е, просто, еден начин кој овозможува процесите кои се одвиваат во внатрешноста на организмот да се забележат со помош на мерни апарати кои се прицврстуваат на кожата.³³

Еден од начините на кои може да се одреди дали човекот е под притисок, е мерење на електричната отпорност на кожата.³⁴ Кога личноста е емоционално под притисок, апаратот ќе регистрира пад на отпорот. Кожата подобро ја спроведува електричната струја која може да се измери со помош на електричниот инструмент.³⁵ Познатиот тест – детектор на лаги функционира на овој принцип.

Како студент по медицина, во една прилика за потребите на предавањето носев преносен монитор на био-одговор кој го мереше био-одговорот во текот на моите секојдневни активности. Бев импресиониран кога мониторот покажа дека сум бил најопуштен кога активно се молев на Бога. Био-одговорот за општа употреба е објаснет на крајот на ова поглавје.

Меѓутоа, не се одликува секој вид на размислување со бета активност и со учествување на фронталниот лобус. Во остра спротивност со библиското размислување е еден вид на медитација кој масовно се практикува на Исток и се нарекува источна медитација. Изгледа дека нејзината ефикасност е последица на еден облик на ескапизам. Многу студии и истражувања покажуваат дека во текот на практикување на источни типови на медитација како јога или трансцендентна медитација наместо бета ритам се јавува алфа мозочен ритам.³⁶

Алфа брановите се мозочни бранови со пониска фрекфенција (8 до 13 циклуси во секунда)³⁷ од бета брановите. Таквите бранови укажуваат дека личноста западнала во состојба слична на транс во која активноста на фронталниот лобус е навистина слаба. Кога мозокот има алфа ритам, тој не е способен критички да ги анализира информациите кои ги прима. И од гледна точка на алфа мозочниот ритам а и поради начинот на кој се поттикнува медитативната состојба, источната медитација е неверојатно слична на хипнозата.

Хипнозата немерно го заобиколува фронталниот лобус помагајќи му на човекот да дојде до состојба слична на транс. Источната религија користи принцип на насочување на само една работа за човекот да стигне во медитативна состојба, слична на техниката која ја користи хипнотизерот. Како што објаснува еден автор, менталниот фокус кај трансцендентна медитација може да се постигне со концентрирање на еден единствен збор (кој се нарекува мантра), еден единствен облик или еден единствен дел на телото. Тој спомнува дека во древните времиња постоел еден облик на медитација кога човекот се сосредоточувал на папокот, челото или на некој друг дел на телото.³⁸ Баш како што на хипнотизерот му е потребно да го насочи умот на само една единствена работа и во таа прилика да нема бука или било каква пречка во неговото опкружување, истото тоа му е потребно и на оној кој медитира.

Одликите на источната медитација се накратко опишани во табела 19.

Др. Херберт Бенсон, истражувач и лекар од Харвард, го претставил она што некои го нарекувале секуларна верзија на источната медитација. Сепак, Бенсон ги користи истите елементи како и оние кои се занимаваат со источна медитација и хипноза – тивко опкружување и насоченост кон една единствена работа ( во неговиот случај, на еден збор или фраза од Хинду религијата)³⁹ Бенсон, исто така спомнува уште еден важен елемент во овој процес – пасивен став. Всушност, тој вели дека е тоа „можеби и најважниот од сите елементи“.⁴⁰ Рајс (Rice) забележува дека сите овие техники на опуштања во стилот на источната медитација го нагласуваат пасивниот став.⁴¹

Всушност овој пасивен став заедно со изразените алфа мозочни бранови претставува еден од најчестите проблеми поврзани за овој стил на медитација. Иако тој може да донесе привремено олеснување и опуштање така што ја спречува личноста постојано да размислува за одредени работи, кои кај неа предизвикуваат стрес, изгледа дека ваквата пракса не може да му помогне на човекот суштински да се избори со факторите на стрес на еден конструктивен начин.

Овој стил е во остра спротивност со религиозното размислување. Во случај на библиско размислување и молитва, се нагласува активното размислување кое го потпомага концентрирањето на фронталниот лобус. Религиозното размислување не тежи кон постигнување на пасивна состојба која ги потиснува мислите, туку нагласува дека е важно да се одржува заедница со Бога, позитивно размислување – на начин на кој Тој размислува, да го чувствувате Неговото пристуство во животот и да ја знаете Неговата волја.  Освен тоа што ослободува од стрес, овој тип на размислување му овозможува на човекот да добие корисни одговори и решенија за своите проблеми.

Освен тоа, постои загриженост дека пасивната состојба на умот која се постигнува со источните техники на медитација може да донесе повеќе штета отколку корист. Одамна е познато дека источната медитација и секуларните вежби за опуштање можат штетно да влијаат на нервниот систем. Една класична студија покажале дека, во споредба со една американска контролна група, јогата предизвикува повисок степен на симпатетичка активност и зголемено лачење на адреналин. Значи, јогата предизвикала исти физички реакции како и неочекуван стрес, што е објаснето во претходното поглавје. Тоа се покажало точно во повеќето тестови изведувани врз оние кои ја практикуваат источната јога.⁴²

Една друга студија покажа дека личностите кои посетувале курсеви за трансцендентна медитација имале поголем кардиоваскуларен стресен одговор кога ја совладале оваа техника.⁴³

Гледаме дека настануваат проблеми кога во борбата против стресот се применуваат ескапистички медитативни техники (техники на бегање од проблемот) наместо конструктивни методи. Оваа хипотеза е во согласност со трудот кој го навел др Лери Доси (Dossey). Истражувањето кое се занимавало со проучување на хормонот на стрес пред, веднаш по и два дена по хируршки интервенции дало изненадувачки резултат. Нивото на хормон на стрес кое го ослабнува имуниот систем во голема мера се зголемило само кај оние лица кои правеле формални вежби за опуштање. Кај лицата кои се обиделе да се ослободат од загриженост и стравови без примена на техники на опуштање со бегање од проблемите не била забележана зголемена концентрација на хормонот на стрес.⁴⁴

Третиот проблем поврзан за источната медитација се однесува на потенцијалната опасност која се крие во групно практикување на истата. Да не заборавиме дека кај источната медитација доминираат алфа брановите и дека фронталниот лобус на мозокот во тој случај повеќе нема способност за расудување. Во таквата состојба која потсетува на хипноза, личноста може да забележи информации и сугестии кои фронталниот лобус на мозокот не ги преработил и проценил. Некои поради тоа се прашувале дали источните религии ги искористуваат следбениците кои запаѓаат во медитативна состојба во текот на групно практикување на таквите типови на медитација. Тие критичари истакнуваат дека тогаш мозокот би се наоѓал во таква сосојба кога не би можел критички да анализира ниедна информација која ја прима. Умот на личноста која практикува медитација тогаш би бил исклучително подложен на контрола. Изгледа дека оваа загриженост и тоа како има основа. Таквата медитација во групи, или во било каков друг вид, треба особено да се избегнува.

Областа во рамките на психолошкото советување која психолозите и лекарите често ја занемаруваат е она што јас го нарекувам терапија со “насочување кон духовните вредности“. Ова е можеби, најдобрата терапија против стрес и пореметувања на загриженост која не вклучува употреба на лекови. Бидејќи сум религиозен, јас ќе ги објаснам одамна изговорените зборови на Исус Христос запишани во Библијата за да ви дадам, можеби нова смисла на улогата на вистинската духовност во човековиот живот.⁴⁵ Без оглед на која вера ѝ припаѓате, мислам дека со проучување на овој оддел, ќе можете да ги сфатите општите принципи на духовноста. Терапијата насочена на духовните вредности накратко е прикажана во табела 20.

„Дојдете кај мене сите вие кои сте уморни и натоварени, и јас ќе ве одморам“.⁴⁶ Овие зборови на утеха упатени им се на мноштвото луѓе кое оделе со Исус. Тој за своите ученици зборувал како за оние на кои им е дадено да ги познаваат небесните работи. Меѓутоа, Тој никого не го оставил со горчливо чувство во душата ако тие не се предмет на Неговата грижа и љубов. Сите кои се уморни и натоварени можат да дојдат кај Него.

Религиозните фанатици, кои строго воделе сметка до ситници да ги исполнат сите верски форми, чувствувале дека ритуалот и покорноста никогаш не можат да ја задоволат душата. Цариниците и грешниците може да се преправаат дека овоземските уживања во потполност ги задоволуваат, но длабоко во нивните срца владееле неверување и страв. Исус погледнал на сиромашните и на паталците, на оние кои ја изгубиле секоја надеж и на оние кои со овоземните уживања се обидувале да го загушат копнежот на својата душа и сите нив ги повикал да најдат одмор во Него.

Нежно ги  повикал уморните и од работа исцрпени луѓе: „Земете го мојот јарем на себе, и научете се од мене; бидејќи јас сум кроток и мирен по срце, и ќе најдете одмор за душите свои“.⁴⁷

Со овие зборови, Христос му се обраќа на секое човечко суштество. Без разлика дали тие се свесни за тоа или не, сите се уморни и натоварени. Сите воздивнуваат под товарот кој само Бог може да го отстрани. Тој ќе го земе товарот од нашите слаби рамења. Тој ќе нè одмори. Тој ќе ги понесе товарот и грижите и тагата. Тој нè повикува да своите грижи ги фрлеме на Него, бидејќи Тој се грижи за нас.⁴⁸

Бог гледа не секоја душа која во Него гледа свој Спасител. Псалмистот Давид вели дека Господ „брои мноштво ѕвезди“,⁴⁹ а сепак „Тој ги исцелува оние кои се со скршени срца, и ја лекува нивната тага.“⁵⁰

„Дојдете кај мене“, гласи Неговиот повик. Каква грижа и неволји и да имате, изнесете го својот случај пред Бога.⁵¹ Вашиот дух ќе биде зајакнат и ќе можете да ја издржете пробата. Ќе најдете начин да го решите проблемот и повеќе нема да бидете збунети од околностите. Колку повеќе сте свесни за своите слабости и беспомошноста, толку посилни ќе станете во Неговата сила. Колку е поголем вашиот товар, толку поблагословен ќе биде одморот кога сите свои грижи ќе ги префрлите на Носачот на товар. Одморот кој Бог го нуди не е безусловен, но сите тие услови се точно одредени и јасно изнесени. Тие се такви што секој може да ги исполни. Тој всушност ни говори како може да се најде Неговиот одмор.

„Земете го јаремот мој на себе“, вели Исус. Јаремот е оружје на служба. Стоката се става во јарем за да може да работи, и тоа е единствен начин на кој таа може ефикасно да ја заврши својата работа. Со оваа илустрација Исус сака да нè научи дека сме повикани да служиме се додека сме живи. Ние мораме да го земеме на себе Неговиот јарем за да можеме да бидеме Негови соработници.

Јаремот кој нè обврзува на служба е Божјиот закон. Тој величенствен закон на љубовта е откриен во Еден, објавен на Синај, а во Новиот завет е запишан во срцето, е тоа што го поврзува човечкото оружје да ја почитува Божјата волја. Кога би биле препуштени самите на себе, правејќи што ни е по волја и следејќи сопствени склоности, би се вброиле во сатанските редови попримајќи ги неговите особини. Затоа Бог нè врзува за својата волја, која е возвишена и племенита. Тој сака ние со трпение и мудрост да ги прифатиме своите должности и да им служиме на своите ближни. Самиот Христос јаремот на служба го понел во Божје обличје. Тој рекол: „Сакам да ја творам волјата твоја Боже мој, и законот твој ми е во срце“.⁵² Бидејќи слегов од небото не за да ја творам својата волја, туку волјата на Таткото кој ме прати“.⁵³ Љубовта кон Бога и кон ближните била сила која упатувала кон Неговиот живот. Тој нè повикува да го прифатиме тој принцип.

Има многумина чии срца воздивнуваат под товарот на грижите затоа што се обидуваат да ги достигнат стандардите на овој свет. Тие ја избрале неговата служба, ги прифатиле неговите тешкотии и ги усвоиле неговите обичаи. Затоа нивниот карактер се извалкал, а нивниот живот станал товар. За да  би ги оствариле своите амбиции и овоземски желби, тие ја повредуваат својата совест и дополнително се оптоваруваат себе си со грижа на совеста. Нашиот Господ сака тие да го скинат тој јарем кој ги врзува и ги повикува да го земат на себе Неговиот јарем. Тој вели: „Бидејќи јаремот мој е благ, и товарот мој е лесен“. Тој ги повикува да го бараат најпрво царството Божјо и правдата Негова, а Тој ветува дека сè што им е потребно за овој земен живот ќе им се додаде.⁵⁴ Грижата е слепа и не може да ја дознае иднината; но Бог од почетокот го гледа крајот.⁵⁵ Тој веќе има подготвено начин за излегување од секоја тешкотија. Нашиот небесен Татко за нас има илјада начини за кои ние не сме ни сонувале. Оние кои ќе прифатат еден единствен принцип на воздигање чест на Бога и служба за Него ќе видат како во нивниот живот тешкотиите исчезнуваат и како нивниот животен пат станува чист и прооден.

„Научете се од мене“, вели Исус, „бидејќи сум кроток и смирен по срце, и ќе најдете одмор за душите свои.“ Ние мораме да учиме во Христовата школа за да научиме од Него, како да бидеме кротки и смирени.

Меѓутоа многумина кои се идентификуваат како Негови следбеници имаат грижа и немир во срцето бидејќи им е страв сè да препуштат на Бога. Тие бегаат од последиците кои таквото предавање би можело да ги вклучи. Ако во потполност не се предадат на Бога тие нема  да можат да најдат вистински мир.

Самољубието е тоа кое носи немир. Довербата во Бога го воздигнува и го оплеменува умот, така што во трпение имаме власт над својата душа.

Јаремот им се става на воловите за да им помогне да го носат товарот, за товарот да им биде полесен. Така е и со Христовиот „јарем“. Кога нашата волја е во склад со Божјата волја и кога своите дарови ги користиме за благослов на другите, животниот товар ќе ни биде лесен. Оној кој оди по патот на Божјите заповеди во неговото срце владее мир. Кога Мојсеј се молел: „Покажи ми го патот свој, за да те познаам“, Господ му одговорил: „Моето лице ќе оди напред и ќе ти дадам одмор“. Преку пророкот е упатена пораката: „Господ рече вака: застанете на вашите патишта и погледнете, и прашајте се за старите патеки, кој пат е добар, па одете по него и ќе најдете мир во душата своја“.^56,57 И вели: „О да ги пазеше моите заповеди! Мирот твој би бил како река и правдата твоја како морските бранови“.⁵⁸

Оние кои го држат Бога за збор и Нему му препуштат да се грижи за нивната душа и да управува со нивниот живот ќе пронајдат мир и спокој. Ништо на овој свет не може да ги растажи кога ќе ја почувствуваат радоста на Христовото присуство. Во совршеното препуштање е совршениот одмор. Библијата вели: „ Кој се држи до Тебе, го чуваш во мир, бидејќи во Тебе се надева“.⁵⁹ Можеби ни се чини дека животот ни е полн со тешкотии меѓутоа кога ќе се препуштиме на мудроста на Севишниот, Тој ќе ни помогне да изградиме карактер и да живееме живот кој ќе биде на Негова слава.

Покрај тоа што во борбата против стресот треба да усвоиме методи кои треба да ги применуваме цел живот, постои и цела низа на краткотрајни методи кои можат да бидат од голема помош. Тие методи можат да се применат на два начина. Прво тие можат да се применат за да ви помогнат во текот на изразено стресен период во вашиот живот (пр. краткотрајна примена на лековитата билка кава-кава). Тие може да се применат со цел подобрување на способноста воопшто да се изборите со стресот (пр. во случајот на био-одговорот). Табела 21 прикажува некои од краткотрајните методи за ублажување на стресот. Забележете дека некои долготрајни терапии на лекување со стилот на живот може да бидат употребени како краткотрајни методи.

Повеќето лековити билки не се доволно истражени, но некои од нив изгледа успешно го ублажуваат стресот. Следните лековити билки се сметаат за ефикасни.

Кава-кава помага кај нервоза, стрес и загриженост.⁶⁰ Лавандата се препорачува во случај на губиток на апетитот, нервоза и несоница.⁶¹ Лимоновиот мелем се препорачува во случај на нервоза и несоница.⁶² Валеријаната може да помогне во случај на нервоза, несоница, стрес и загриженост.⁶³ Поцелосни информаци за овие билки, несакани ефекти и научни докази ќе најдете во 6. поглавје.

Баш како што некои билки може да бидат од помош во совладувањето на стресот, така некои други билки можат всушност да направат проблеми. Гуараната претставува еден таков пример. Гуарана е производ кој се добива од семките на амазонската лозница Paullinia cupana и во последно време стана доволно популарна па луѓето веќе почнаа и да ја одгледуваат. Богата е со кофеин и во Бразил на големо се користи во производство на стимуланси, безалкохолни пијалоци и слатки. Неодамна стана и составен дел од одредени американски артики и производи на база на билки

Гуарана е исклучително силен стимуланс на централниот нервен систем, најверојатно затоа што содржи кофеин, теофилин и теобромин.

Во мајскиот број (2000 година) на списанието Herb and Dietary Supplement Report познатиот фармацефт Даниел Вагнер (Daniel T. Wagner) укажува на значењето на врската помеѓу депресијата и употребата на гуарана. Тој предупредува дека одредени антидепресиви, особено Велибутрин можат теоретски да бидат опасни ако се земаат во комбинација со гуарана.⁶⁴

Зборував за улогата на одредени хранливи сосотојки во совладувањето на стресот. Иако одредени модификации во исхраната се дефинитивно корисни во борбата против стресот во текот на подолг временски период, постојат докази дека внесот на намален број на калории или дури и краткотрајниот пост можат позитивно да влијаат на случаи на краткотраен стрес.

Еден од најинтересните примери на позитивно влијание на постот е, можеби група на хемиски соединенија под назив „врели шок (heat shock) протеини“ (HSP). Како што можете да видите од нивниот назив, овие хемиски соединенија кои ги произведува вашето тело можат всушност да ви помогнат да го совладате стресот предзивикан од голема топлина како и од некои други физички трауми. Интересно е тоа што постот го зголемува производството на значаен број на врели шок протеини. Дали ова укажува на тоа дека постот ни помага во совладување на другите аспекти на стресот или не, сеуште не ми е сосема јасно. Сепак тоа наметнува интересни прашања поврзани за примената на постот кои во текот на целата историја се поврзувале за барањето на духовна сила – често во контекст на стресни ситуации.

Глувците на кои им е намален бројот на калории за 60% имале продолжена средна и апсолутна вредност на животниот век и намален број на болести кои се јавуваат со годините како што се срцев удар, атеросклероза и рак. Намалување на бројот на калории ја намалува просечната телесна температура и му дозволува на орагнизмот да ги искориси хранливите материи метаболизирајќи масти наместо јаглехидрати. Освен тоа, се смета дека го намалува бројот на калории и го успорува процесот на стареење кој се поврзува со реакциите на слободните кислородни радикали.⁶⁵

Се покажало дека вежбите за опуштање спречуваат пад на имунитетот поради стрес. 34 студенти-доброволци дале крв на анализа за утврдување на клеточниот имунитет еден месец пред испитниот рок и уште еднаш вториот ден пред испитниот рок. Половината од студентите практикувале вежби за опуштање во периодот помеѓу двете анализи на крвта. Втората анализа покажала дека нивниот имунитет е многу посилен од имунитетот на оние студенти кои не правеле вежби за опуштање.⁶⁶

Био-одговорот е инструмент т.е. техника со која се надгледува телесната функција како што се срцевиот ритам, електричниот отпор на кожата и слично, додека пациентот е изложен на различни животни ситуации. Мерењата се взаемно поврзани со реакциите како што се нивото на опуштеност кое пациентот го чувствува. Техниките на опуштање му помагаат на пациентот да научи како да се опушти.

Сензорите се прицврстуваат за кожата на различни места на телото и со нив се мери мускулниот тонус, отпорот на кожата, пулсот, крвниот притисок итн. Личноста приклучена на тој апарат може на тој начин да види како различни методи влијаат на измерените индикатори на стрес. Целта е да му се помогне на пациентот да стане свесен што предизвикува стрес, кои се неговите симптоми и да научи како поуспешно да управува со стресот.

Се покажало дека следењето на био-одговорот помага кај голем број на болести кои можат да бидат поврзани со стресот.⁶⁷ Во нив спаѓаат: главоболки,⁶⁸ висок крвен притисок, пореметување на недостатик на внимание (ADHD)⁶⁹, уринарна инконтиненција⁷⁰ (слабост на мочниот меур) и Рејнолдова болест⁷¹ (болна состјба на раката предизвикана од настинка). Еден одличен преглед објавен во списанието The Integrative Medicine Consult укажал на значењето на ова позитивно влијание. Тој извор исто така забележува дека во низа од 18 студии на тема био-одговор во случајот на висок крвен притисок постои просечен пад од 7,8 на горниот (систолниот) и 5,6 на долниот (дијастолниот) притисок.

Истражувањето на тема Рејнолдова болест и био-одговор е особено интересно затоа што се однесува на механизмите на хормоните на стрес. Био-одговорот е особено во состојба да влијае на истите оние хормонски системи поврзани за адреналинот кои ја поттикнуваат нашата реакција на стрес.⁷² Постојат интересни врски помеѓу био-одговорот и зависноста. Во контекст на ова поглавје, најзначаен е можеби доказот дека може да постои врска помеѓу хемиските случувања во мозокот кои учествуваат во загриженоста и депресијата. Изгледа дека методите на био-одговор кои се осмислени така да ја поддржуваат корисната функција на мозокот кај алкохоличари, не само што ја намалуваат загриженоста, туку и депресијата и тенденцијата за повторно враќање на истите.^73,74

Многу жени се загрижени и раздразливи во периодот на својот менструален циклус. Доказите покажуваа дека не е сè само во нивната глава. Всушност, неодамна објавено истражување покажува дека недостатокот на калциум во потполност или барем делумно е виновен за ваквата состојба кај некои жени.

Една студија која се состоела од три набљудувања покажала дека додатоците на елементарен калциум успешно ги елиминираат лошото расположение и пореметувањата во однесувањето поврзани со ПМС. Тестовите укажуваат на тоа дека во текот на менструалниот циклус се зголемува концентрацијата на оваријалните стероидни хормони во јајниците, со што се осиромашуваат резервите на калциум. Додатокот на калциум во дози од 1000 до 1200мг на ден (доза која вообичаено се препорачува со цел зајакнување на коските) може да ги елиминира симптомите на ПМС, вклучувајќи ја загриженоста, депресијата, промените во расположението, подуеноста, повлекување од друштвото, главоболки и грчеви. Содржината на калциум во намирниците е прикажана во табела 22.

Внесот на доволно калциум или земање на додатоци на калциум може да допринесе за ублажување на симптомите на оваа состојба во која запаѓаат жените, а која се поврзува со стресот.

Интересно е тоа што стресот може да го зголеми бројот на ПМС симптомите, додека ПМС симптомите може да станат силен фактор на стрес – уште еден магичен круг.

Ова поглавје претставува продолжение на претходното. Двете говорат за стресот и за загриженоста, две посебни, но сепак поврзани ментални пореметувања. Претходното поглавје го дефинира стресот и различните облици на загриженоста и ни објаснува како да го воочиме нивното присуство. Видовме дека овие пореметувања можат штетно да влијаат на многу делови од телото и да ги влошат или да предизвикаат разни болести кои на прв поглед не се поврзани со ментални пореметувања. Дадена е цела низа на методи на лекување. Ова поглавје претставува уште некои начини на лекување на стрес и загриженост, од кои многу вклучуваат лични напори на човекот. Тука спаѓаат позитивни промени во начинот на живот кои се многу ефикасни во лекувањето на овие ментални пореметувања. Употребата на синтетички лекови се нагласува таму каде што е неопходно. Наведени се и корисните лековити билки.

Пораките на ова поглавје би можеле накратко да гласат:

1. Стресот и загриженоста можат да се ублажат или дури и потполно да се излекуваат без употреба на синтетички лекови туку со усвојување на подобар начин на живот и здрави животни навики.
2. Подобрување на физичкото, социјалното, менталното и духовното здравје води до подобрување на состојбата, а дури и до победа над стресот и загриженоста.
3. Методите со помош на кои можеме да ги постигнеме овие позитивни промени се наведени и спаѓаат во категоријата на човековите лични напори.
4. Синтетичките лекови можат да бидат неопходни некое време, но треба да бидете внимателни поради нивните несакани ефекти.
5. Одредени лековите билки допринесуваат во лекување на овие пореметувања.

1 Tanji JL The benefits of exercise for women. Clinical Sports Med 2000 Apr; 19(2):175-85, vii.
2 Glenister D. Exercise and mental health: A review. J R Soc Health 1996 Feb;116(1):7-13.
3 Hoffman-Goetz L, Pedersen BK. Exercise and the immune system: A model of the stress response? Immunol Today 1994 Aug;15(8):382-387.
4 Nieman DC, Henson DA, et al. Physical activity and immune function in elderly women. Med Sci Sports Exerc 1993 Jul;25(7):823-831.
5 Nieman DC. Exercise, infection, and immunity. Int J Sports Med 1994 Oct;15 Suppl 3():S131-141.
6 Carmack CL, et al. Aerobic fitness and leisure physical activity as moderators of the stress-illness relation. Ann Behav Med 1999 Summer; 21(3):251-257.
7 Martinsen EW. Physical fitness, anxiety and depression. Br J Hosp Med 1990 Mar;43(3):194,196,199.
8 Hales RE, Stolt J. Exercise as a treatment option for anxiety and depressive disorders. Mil Med 1987 Jun;152(6):299-302.
9 Moraska A, Fleshner M. Voluntary physical activity prevents stress-induced behavioral depression and anti-KLH antibody suppression. Am J Physiol Regul Integr Comp Physiol 2001 Aug;281(2):R484-9.
10 Field T. J Pediatr Psychol 1997 Oct; 22(5):607-617.
11 Field T. J Am Acad Child Adolesc Psychiatry 1992 Jan; 31(1):125-131.
12 American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-IV). 1996. P 212-214.
13 Nedley N. Proof Positive: How to Reliably Combat Disease and Achieve Optimal Health through Nutrition and Lifestyle. Ardmore, OK: Nedley Publishing, 1999 p. 411.
14 Heinz A, Mann K, et al. Serotonergic dysfunction, negative mood states, and response to alcohol. Alcohol Clin Exp Res 2001 Apr;25(4):487-495.
15 Lee S, et al. Prolonged exposure to intermittent alcohol vapors blunts hypothalamic responsiveness to immune and non-immune signals. Alcohol Clin Exp Res 2000 Jan;24(1):110-122.
16 Chrousos G, et al. Annals of Internal Medicine August 1,1998; 129:229-240.
17 Rao ML, Muller-Oerlinghausen B, et al. The influence of photo-therapy on serotonin and melatonin in non-seasonal depression. Pharmacopsychiatry 1990 May;23(3): 155-158.
18 Nedley, N. Proof Positive: How to Reliably Combat Disease and Achieve Optimal Health through Nutrition and Lifestyle. Ardmore, OK: Nedley Publishing, 1999 p. 193-210.
19 National Institute of Mental Health. Anxiety Disorders Research Fact Sheet. NIH Publication No. 00-4504. Printed May 2000.
20 Liu D, et al. Maternal care, hippocampal glucocorticoid receptors, and hypothalamic-pituitary-adrenal responses to stress. Science 1997 Sep 12;277(5332):1659-1662.
21 Eisenberg L. Experience, brain, and behavior: The importance of a head start. Pediatrics 1999 May;103(5 Pt 1):1031-1035.
22 Wyman PA, et al. Caregiving and developmental factors differentiating young at-risk urban children showing resilient versus stress-af-fected outcomes: A replication and extension. Child Dev 1999 May-Jun; 70(3):645-659.
23 Schedler J, Health 1997 April; 74-78.
24 Weinstein L, Xie X, Cleanthous CC. Purpose in life, boredom, and volunteerism in a group of retirees. Psychol Rep 1995 Apr;76(2):482.
25 Viswanathan R. Death anxiety, locus of control, and purpose in life of physicians. Their relationship to patient death notification. Psycho-somatics 1996 Jul-Aug;37(4):339-345.
26 Jenkins CD, Stanton BA, Jono RT. Quantifying and predicting recovery after heart surgery. Psychosom Med 1994 May-Jun;56(3):203-212.
27 Caine J. The effects of music on the selected stress behaviors, weight, caloric and formula intake, and length of hospital stay of premature and low birth weight neonates in a newborn intensive care unit. J Music Ther 1991 Winter;28(4):180-192.
28 Grafman J, Schwab K, et al. Frontal lobe injuries, violence, and aggression: A report of the Vietnam Head Injury Study Neurology 1996 May;46(5):1231-1238.
29 Nedley, N. Proof Positive: How to Reliably Combat Disease and Achieve Optimal Health through Nutrition and Lifestyle. Ardmore, OK: Nedley Publishing, 1999 p. 211-236.
30 Perl J. Sleep right in five nights: A clear and effective guide for conquering insomnia. New York, NY: William Morrow and Com-pany Inc., 1993 p. 167.
31 Smith JM. Mind Cure. In: The Ministry of Healing. Nampa, ID: Pacific Press Publishing Association, 1905. p. 251.
32 Smith JM. True Worship. In: Bible Training School. 1902-1917 (a periodical) October p. 1. Found In: John G. Smith Estate. The Pub-lished Writings of John G. Smith. Version 2.0 (CD-ROM), 1995.
33 Rice PL. The Concentration Techniques: Meditation and Biofeed-back. In: Stress and Health: Principles and Practice for Coping and Wellness. Pacific Grove, CA: Brooks/Cole Publishing Company, 1987 p. 309.
34 Rice PL. The concentration techniques: Meditation and biofeed-back. In: Stress and Health: Principles and Practice for Coping and Wellness. Pacific Grove, CA: Brooks/Cole Publishing Company, 1987 p. 313.
35 Rice PL. The concentration techniques: Meditation and biofeed-back. In: Stress and Health: Principles and Practice for Coping and Wellness. Pacific Grove, CA: Brooks/Cole Publishing Company, 1987 p. 313.
36 Rice PL. The concentration techniques: Meditation and biofeed-back. In: Stress and Health: Principles and Practice for Coping and Wellness. Pacific Grove, CA: Brooks/Cole Publishing Company, 1987 p. 305-312.
37 Guyton AC. Textbook of Medical Physiology 8th edition. Philadelphia, PA: W.B. Saunders Co., 1991 p. 662-663.
38 Rice PL. The concentration techniques: Meditation and biofeed-back. In: Stress and Health: Principles and Practice for Coping and Wellness. Pacific Grove, CA: Brooks/Cole Publishing Company, 1987 p. 308.
39 Benson H. The Relaxation Response. New York, NY: William Morrow and Company Inc., 1975 p. 19.
40 Benson H. The Relaxation Response. New York, NY: William Morrow and Company Inc., 1975 p. 19.
41 Rice PL. The concentration techniques: Meditation and biofeed-back. In: Stress and Health: Principles and Practice for Coping and Wellness. Pacific Grove, CA: Brooks/Cole Publishing Company, 1987 p. 308.
42 Wenger MA, Bagchi BK. Studies of autonomic function in practitioners of Yoga in India. Behavioral Science 1961;6:312-323.
43 Puente AE, Beiman I. The effects of behavior therapy, self-relaxation, and transcendental meditation on cardio-vascular stress response. J Clin Psychol 1980 Jan;36(1): 291-295.
44 Dossey L. Healing Words: The Power of Prayer and the Practice of Medicine. New York, NY. HarperCollins Publishers, 1993:62-63.
45 Smith JM. Desire of Ages. Public domain book. 1898;Pp. 328-333.
46 Matthew 11:28. The Holy Bible. KJV.
47 Matthew 11:29. The Holy Bible. KJV.
48 1 Peter 5:7. The Holy Bible. KJV.
49 Psalm 147:4. The Holy Bible. KJV.
50 Psalm 147:3. The Holy Bible. KJV.
51 As did Hezekiah in Isaiah 37:14. The Holy Bible. KJV.
52 Psalm 40:8. The Holy Bible. KJV.
53 John 6:38. The Holy Bible. KJV.
54 Matthew 6:26-34. The Holy Bible. KJV.
55 Revelation 21:6. The Holy Bible. KJV.
56 Ex. 33:13, 14. The Holy Bible. KJV.
57 Jer. 6:16. The Holy Bible. KJV.
58 Isa. 48:18. The Holy Bible. KJV.
59 Isa. 26:3. The Holy Bible. KJV.
60 Physicians’ Desk Reference for Herbal Medicines, First Edition; 1998:1043-1045.
61 Physicians’ Desk Reference for Herbal Medicines, First Edition; 1998:929-930.
62 Physicians’ Desk Reference for Herbal Medicines, First Edition; 1998:967-969.
63 Physicians’ Desk Reference for Herbal Medicines, First Edition; 1998:1204-1207.
64 Schafer AT, Microscopic examination of Guarana powder-Paullinia cupana Kunth Arch Kriminol 1999 Jul-Aug;204(1-2):23-27.
65 Ehrenfried JA , Evers M, et al. Caloric restriction increases the expression of heat shock protein in the gut. Annals of surgery 1996 May(5):593.
66 Kiecolt-Glaser JK, et al. Modulation of cellular immunity in medical students. J Behav Med 1986 Feb;9(1):5-21.
67 “Biofeedback: A tool in learning to regulate the body” Oct 20, 1999 issue of The Integrative Medicine Consult.
68 Holroyd KA, Penzien DB. Pharmacological versus non-pharmacological prophylaxis of recurrent migraine headache: A meta analytic review of clinical trials. Pain. 1990;42:1-13.
69 Lubar JF, et al. Evaluation of the effectiveness of EEG neurofeedback training for ADHD in a clinical setting as measured by changes in T.O.V.A. scores, behavioral ratings, and WISC-R performance. Bio-feedback and Self Regul. 1995 Mar;20(1):83-99.
70 Mathewson-Chapman M. Pelvic muscle exercise/bio – feedback for urinary incontinence after prostatectomy: An education program. J Cancer Educ. 1997;12(4):218-223.
71 Freedman RR. Physiological mechanisms of temperature biofeed-back. Biofeedback Self Regul 1991;Jun; 16(2): 95-115.
72 Freedman RR Physiological mechanisms of temperature biofeed-back. Biofeedback Self Regul 1991; Jun;16(2):95-115.
73 Saxby E; Peniston EG. Alpha-theta brainwave neuro-feedback training: An effective treatment for male and female alcoholics with depressive symptoms. J Clin Psychol. 1995 Sep;51(5):685-693.
74 Peniston E, Kulkosky P. Alpha-theta brainwave training and beta-endorphin levels in alcoholics. Alcohol Clin Exp Res 1989 Apr;13(2):271-279.